Сот жүйесін жетілдіру – үздіксіз процесс

Қазақстан Республикасының сот жүйесі соңғы жылдары түбегейлі өзгерістерге ұшырауда. Бұл өзгерістер еліміздің конституциялық даму стратегиясына, заң үстемдігін нығайтуға және азаматтардың құқықтарын қорғаудың халықаралық стандарттарына сәйкес жүзеге асырылып келеді.

АДАМ ҚҰҚЫҚТАРЫН ҚОРҒАУДЫҢ ЖАҢА СТАНДАРТТАРЫ ЕНГІЗІЛУДЕ

Сот жүйесіндегі негізгі трансформация­лар бірнеше маңызды бағытта жүргізілуде. Олардың ең алдымен атап өтетіні – циф­рландыру процесі. Бұл бағыт сот жүйесін неғұрлым ашық, қолжетімді және тиімді етуге бағытталған. Қазіргі таңда электрондық сот жүйесі («Сот кабинеті») толық жұмыс істейді. Бұл жүйе азаматтарға сот процестерін қашықтан бақылауға, қужаттармен танысуға, сот отыры­старына онлайн қатысуға мүмкіндік береді.

Жасанды интеллект пен машиналық оқыту тех­нологиялары сот ісін талдауда, дәлелдемелерді бағалауда қолданыла бастады. Мысалы, дауыстық талдау технологиялары куәлардың сенімділігін бағалауда көмектеседі, ал блокчейн техно­логиясы дәлелдемелердің өзгермейтіндігіне кепілдік береді. Сот жүйесіндегі маңызды реформалардың тағы бір бағыты – судьялардың кәсіби деңгейін арттыру және іріктеу процесін жетілдіру. Қазір судьяларды таңдау кезінде тек заң білімі ғана емес, сонымен қатар психологиялық тестілеу, этикалық норма­ларды сақтау, адам құқықтарын терең түсіну сияқты критерийлер назарға алынады. Үздіксіз кәсіби даярлық бағдарламалары судьялардың біліктілігін үнемі жетілдіруге мүмкіндік береді.

Соттардың ашықтығы мен қолжетімділігін арттыру – тағы бір маңызды бағыт. Сот отырыстарының көбі онлайн трансляцияла­нады, барлық сот шешімдері электрондық базада қолжетімді. Медиация институты кеңейтіліп, да­уларды соттан тыс шешу мүмкіндіктері артты. Қоғамдық кеңестердің сот жүйесіне қатысуы азаматтардың сот процестеріне сенімін арт­тыруда. Заңнамалық өзгерістер азаматтардың сот қорғауын кеңейтуге бағытталған. Тегін заң көмегі қолжетімді, сот процестерінің уақыты қысқартылды, апелляция беру механизмдері жеңілдетілді. Адам құқықтарын қорғаудың жаңа стандарттары енгізілуде. Сот жүйесінде жаңа мамандандырылған форматтар да пайда болды. Жастар соты, отбасылық даулар бойынша ар­найы соттар, экономикалық даулар жөніндегі арбитраждық соттар – осылардың барлығы неғұрлым нақты және сапалы сот төрелігін қамтамасыз етуге бағытталған.

Осы жаңашылдықтардың барлығы Қазақстанның сот жүйесін халықаралық стандарттарға сәйкес келтіріп, оны неғұрлым адал, ашық, тиімді және қолжетімді етуге бағытталған. Алайда бұл процесс үнемі жетілдіріліп, жаңа технологиялар мен қоғамдық талаптарға сай өзгеріп отырады. Сот жүйесіндегі реформалардың түпкі мақсаты – азаматтарға сапалы, объективті және уақытылы сот қорғауын қамтамасыз ету, заң үстемдігін нығайту және қоғамда әділеттілікке қол жеткізу.

КҮРДЕЛІ ДАМУ ЖОЛЫНАН ӨТТІ

Жалпы Қазақстанның сот жүйесі өте қызықты және күрделі даму жолынан өтті. Кеңестік кезеңде сот жүйесі толығымен партиялық бақылауда бо­лып, нақты тәуелсіздіктен мүлде жұрдай еді. 1991 жылы Қазақстан тәуелсіздігін алған соң, сот жүйесін түбегейлі қайта құру процесі басталды. Жаңа Конституция қабылданып, сот жүйесін халықаралық стандарттарға сәйкестендіру бағытында нақты қадамдар жасала бастады. Бұл кезеңде судьялардың тәуелсіздігін қамтамасыз ету, олардың мәртебесін көтеру және сот процестерінің ашықтығын қамтамасыз ету бой­ынша маңызды реформалар жүргізілді.

2000-2010 жылдар аралығында сот жүйесін реформалаудың неғұрлым белсенді кезеңі басталды. Судьяларды іріктеудің жаңа механизмдері енгізіліп, олардың біліктілігіне қойылатын талаптар күшейтілді. Сыбайлас жемқорлыққа қарсы шаралар қолға алынып, сот процестерінің транспаренттілігін арттыруға баса назар аударылды. Технологиялық про­гресс пен цифрландыру дәуірі сот жүйесіне елеулі өзгерістер әкелді. 2010 жылдан ба­стап электрондық сот жүйесін енгізу процесі қарқынды түрде жүргізіле бастады.

Сот жүйесін жетілдіру процесі үздіксіз жалғасуда. Қоғамдық өзгерістер, технологиялық даму сот жүйесіне де үнемі жаңа талаптар қояды. Сондықтан алдағы уақытта да сот жүйесін одан әрі демократияландыру, цифрландыру және адам құқықтарын қорғауды неғұрлым тиімді етуге бағытталған реформалар жалғасын таба бермек.

СУДЬЯЛАРДЫҢ КӘСІБИ ДЕҢГЕЙІН АРТ­ТЫРУ – ПРЕЗИДЕНТ НАЗАРЫНДА

Қазақстан Президенті Қасым-Жомарт Тоқаев сот жүйесін реформалаудың стратегиялық бағыттарын үнемі назарда ұстайды. Оның сот жүйесіне қатысты көзқарастары мен тап­сырмалары еліміздің құқықтық жүйесін де­мократияландыру мен жаңғыртудың негізгі бағдарламасын қалыптастырады. Алғашқы кезеңде Президент сот жүйесіндегі негізгі проблемаларға назар аударды. Ол сот төрелігінің тәуелсіздігі мен объективтілігін қамтамасыз ету қажеттілігін атап өтті. Бұл бастамалар судьялардың қоғам алдындағы есептілігін арттыруға, сыбайлас жемқорлықтың ал­дын алуға бағытталды. Қ.Тоқаев сот жүйесін түбегейлі жаңғыртудың қажеттілігін нақты түрде көрсетіп, оны мемлекеттік саясаттың ба­сым бағыттарының бірі ретінде белгіледі.

Жыл өткен сайын Президенттің сот жүйесіне қатысты тапсырмалары неғұрлым нақты және тереңдетілген сипатқа ие бола бастады. Ол тек заңнамалық өзгерістермен ғана шектел­мей, сот жүйесінің технологиялық дамуына, цифрландыруға да үлкен мән берді. Электрондық сот жүйесін енгізу, сот процестерін онлайн форматқа көшіру, жасанды интеллект тех­нологияларын пайдалану – осылар оның негізгі бастамалары болды. Оның тапсырма­лары азаматтардың сот қорғауын неғұрлым қолжетімді етуге бағытталды. Медиация ин­ститутын дамыту, сот шешімдерінің барлығын электрондық базаға жинақтау, сот отырыстарын онлайн трансляциялау – осылар азаматтардың сотқа деген сенімін арттыруға мүмкіндік берді.

Судьялардың кәсіби деңгейін арттыру да Президенттің үнемі назарында болды. Ол судья­ларды іріктеудің жаңа механизмдерін енгізіп, олардың біліктілігіне қойылатын талаптарды күшейтті. Психологиялық тестілеу, үздіксіз кәсіби даярлық бағдарламалары, этикалық нор­маларды қатаң сақтау – осылар судья мәртебесін неғұрлым беделді етуге бағытталды. Соңғы жыл­дары Президент сот жүйесін технологиялық тұрғыдан дамытуға ерекше назар аударуда. Президенттің сот жүйесіне қатысты барлық бастамаларының түпкі мақсаты – Қазақстанда нағыз тәуелсіз, объективті, қолжетімді және за­манауи сот төрелігін қалыптастыру.

ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ СОТ ӨНДІРІСІ ҚҰРЫЛДЫ

Бүгінгі Қазақстанның сот жүйесі Конститу­циямен және «Сот жүйесі мен судьяларының мәртебесі туралы» Конституциялық Заңмен реттеледі. Қазақстан Республикасында сот төрелігін тек сот қана жүзеге асыратыны Ата Заңымызда айқын жазылған. Еліміздің сот жүйесін Қазақстан Республикасының Жоғарғы Соты, Қазақстан Республикасының Кон­ституциясына және Конституциялық Заңға сәйкес құрылатын жергілікті және басқа сот­тар құрайды. Ешқандай өзге органдар мен тұлғалардың судья өкілеттігін немесе сот билігі функцияларын иеленуге құқығы жоқ.

Сот билігі Қазақстан Республикасының аты­нан жүзеге асырылады және азаматтар мен ұйымдардың құқықтарын, бостандықтары мен заңды мүдделерін қорғауға, Республика Конституциясының, заңдарының, өзге де нормативтік-құқықтық актілерінің, халықаралық шарттарының орындалуын қамтамасыз етуге қызмет етеді.

Сот жүйесін жетілдіру шеңберінде сот сатысының үш буынды жүйесі енгізілді, мамандандырылған соттар, инвестициялық сот өндірісі құрылды. 2021 жылдың 1 шілдесінен бастап әкімшілік әділет өз жұмысын ба­стады. Бүгінгі сот жүйесі еліміздегі түбегейлі өзгерістермен тікелей байланысты рефор­маларды бастан өткеруде. Реформалардың мақсаты – сот жүйесін халыққа жақындатып, мықты әрі тиімді, азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын сенімді қорғауға қабілетті жүйе құру.

Қ.АЙТҚАЛИЕВ